Ογδόντα χρόνια Γρεβενά σε φωτογραφίες

“Χωράει” η ιστορία των Γρεβενών του 19ου αιώνα σε ένα σικάτο “μινιμαλιστικό” διαμέρισμα μιας ηλικιωμένης Τουρκάλας ντιζάινερ με σπουδές στην Ιταλία; Μπορεί ένα απόκομμα τοπικής εφημερίδας του...
1949, με τη φωτογραφία ενός νεκρού αντάρτη που έχει το ίδιο όνομα και επίθετο με έναν σύγχρονο 40αρη να αλλάξει τη ζωή του; Πώς μια επιτύμβια πλάκα μουσουλμανικών νεκροταφείων του 1860 καταλήγει στα 1950 στους υπονόμους των Γρεβενών; Τι ... ”σκαλίζει” ένας δικαστικός υπάλληλος με καταγωγή από τα Γρεβενά και κατοικία στην Κοζάνη του 2010 στο κινηματογραφικό – φωτογραφικό αρχείο του Μοναστηρίου (Bitola) στην ΠΓΔΜ; Πώς “γεννιέται” ένας συλλέκτης; Πόση ... ”ανακατωσούρα” μπορούν να προκαλέσουν τα ...”Ανακατωσάρια” (σειρά εκδηλώσεων μνήμης και αναβίωσης τοπικών παραδόσεων των Απόκρεω στα Γρεβενά); Ο Βαγγέλης Νικόπουλος, δικαστικός υπάλληλος με καταγωγή από τα Γρεβενά και κατοικία στην Κοζάνη, άρχισε – εκεί κοντά στα 40 του χρόνια – το 2001 να ψάχνει την ιστορία του γενέθλιου τόπου του προκειμένου, με μια ομάδα άλλων συντοπιτών του, να αναβιώσουν τα “Ανακατωσάρια” στα Γρεβενά της πρώτης χρονιάς του 21ου αιώνα.
“Και...ψάχνοντας για φωτογραφίες των γιορτών του Απόκρεω, βρέθηκα στην Κωνσταντινούπολη να συζητώ με την εγγονή του τελευταίου Τούρκου διοικητή των Γρεβενών, του Μπεκήρ Αγά. Σ' ενα διαμέρισμα γεμάτο φωτογραφίες του παππού της από τα Γρεβενά των αρχών του 20ου αιώνα ... Κι ύστερα σ' ένα σπίτι στη Θεσσαλονίκη, όπου μού παραδόθηκε απόκομμα τοπικής εφημερίδας του Αυγούστου του 1949, με τη φωτογραφία ενός ... νεκρού αντάρτη με το όνομα Βαγγέλης Νικόπουλος.
Ήταν ο αδελφός του πατέρα μου, από τον οποίο πήρα και τ' όνομά μου...” λέει στο ΑΠΕ - ΜΠΕ ο Βαγγέλης Νικόπουλος, συλλέκτης φωτογραφικών και γραπτών ντοκουμέντων της ιστορίας των Γρεβενών και εκδότης (ιδίοις αναλώμασι) ενός εντυπωσιακού λευκώματος με φωτογραφικό υλικό που ιστορεί την πορεία ενός σχεδόν αιώνα της πόλης των Γρεβενών.
“Γρεβενά: Ογδόντα χρόνια φωτογραφίες 1895 - 1975” είναι ο τίτλος του λευκώματος 540 σελίδων, με 411 φωτογραφίες της περιοχής και της παραπάνω ιστορικής περιόδου.
“Γρεβενά: Ογδόντα χρόνια φωτογραφίες 1895 - 1975” είναι και ο τίτλος της έκθεσης των 77 φωτογραφιών (από τις 411 του λευκώματος και τις 6000 της συλλογής του κ.Νικόπουλου) που θα φιλοξενηθεί - για πρώτη φορά εκτός Γρεβενών – από την ερχόμενη Παρασκευή 7 Ιουνίου, στο Πολιτιστικό Κέντρο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας, στη Θεσσαλονίκη.
Τα Γρεβενά ως κοιτίδα των Δωριέων και τμήμα της Αρχαίας Μακεδονίας διαθέτουν μακραίωνη ιστορία και δέχθηκαν την επιρροή του θεσσαλικού, ηπειρωτικού και μακεδονικού χώρου. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής, άλλωστε, επιβεβαιώνουν μία πολιτισμική όσμωση χιλιετιών. Στην πορεία αυτή, τα “Γριβάνα”, όπως τα ανέφερε ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, διετέλεσαν βυζαντινό φυλάκιο που κατελήφθη από τους Οθωμανούς το 1385. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του 'Αγγλου περιηγητή Ληκ, η πόλη το 1805 είχε ελάχιστους κατοίκους: μια ελληνική συνοικία με είκοσι σπίτια και έναν τουρκικό οικισμό με ογδόντα οικογένειες. Ο Francois Pouqueville την ίδια εποχή αναφέρεται στο “Γρεβενό” ως “κεφαλοχώρι με 150 σπίτια χωρισμένα σε δύο μαχαλάδες, σκόρπιους στους όχτους ενός ξεροπόταμου”. Τα χρόνια του Αλή Πασά, τα Γρεβενά γίνονται εμπορικό κέντρο και στρατιωτικός σταθμός.
Η έκθεση αυτή επιχειρεί να ψηλαφίσει την πρόσφατη ιστορία της πόλης των Γρεβενών, το διάστημα 1895-1975. Από τις φωτογραφίες αυτές αναδύεται το ιστορικό πλαίσιο της πόλης, αλλά και οι άνθρωποι, επώνυμοι και ανώνυμοι, που υπήρξαν πρωταγωνιστές σημαντικών γεγονότων της και σφράγισαν την καθημερινή ζωή της. Ξεκινώντας από την ύστερη οθωμανική περίοδο, εγγράφει την παρουσία των ενόπλων ομάδων και δυνάμεων στην περιοχή την εποχή της απελευθέρωσης, την κηδεία του τριαντατετράχρονου Μητροπολίτη Αιμιλιανού, που μαρτύρησε τον Οκτώβριο του 1911, την απελευθέρωση της πόλης στις 15 Οκτωβρίου 1912.
Ενδεικτικό της δημογραφικής σύνθεσης είναι το γεγονός ότι στους εκλογικούς καταλόγους της πόλης το 1914 αναγράφονται, σε σύνολο 653 ανδρών, 157 άνδρες με μουσουλμανικά επίθετα. Δέκα χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο ανταλλαγής πληθυσμών που επέβαλε η Συνθήκη της Λωζάνης, οι μουσουλμανικές οικογένειες της πόλης αποχωρούν. Ιστορικά κτίσματα, όπως οι στρατώνες, τα τζαμιά, το επιβλητικό κονάκι του μπέη, το ιεροδιδασκαλείο και το νεκροταφείο (τη μορφή κάποιων από τα οποία διασώζουν οι φωτογραφίες), κατεδαφίζονται και ένα κομμάτι της οθωμανικής αρχιτεκτονικής των Γρεβενών χάνεται για πάντα... Το 1963, επισκέπτεται την πόλη ο αρχηγός της Ένωσης Κέντρου Γεώργιος Παπανδρέου. Στην ομιλία του, η οποία εικονίζεται επίσης σε στιγμιότυπα, εξαγγέλλει την ίδρυση του νομού Γρεβενών, υπόσχεση που υλοποιείται το 1964, μετά τη νίκη του στις επερχόμενες εκλογές.
Όλα τα παραπάνω αναφέρει σε κείμενό του, που συνοδεύει την έκθεση της Θεσσαλονίκης, ο θεωρητικός της φωτογραφίας Ηρακλής Παπαϊωάννου, καταλήγοντας πως: “Η έκθεση φιλοτεχνεί τελικά ένα σπονδυλωτό πορτραίτο της πόλης των Γρεβενών που φτιάχτηκε ψηφίδα - ψηφίδα μέσα από οκτώ δεκαετίες γεμάτες αγώνες και ανακατατάξεις, πολέμους και οδύνη, απώλειες και ελπίδες. Με την έννοια αυτή, συνιστά ένα καίριο καθρέφτισμα στην ιστορία ολόκληρης της χώρας, μέσα από φωτογραφίες”.
“Ξόδεψα μια ολόκληρη περιουσία για την αγορά, τεκμηρίωση, ψηφιοποίηση των φωτογραφιών. Και άλλη μια - μικρότερη – για την έκδοση του λευκώματος. Σ΄ αυτά τα 12 χρόνια της συλλεκτικής μου 'μανίας' και μόνο για να συγκεντρώσω στοιχεία για την πόλη των Γρεβενών, να ταξιδέψω, να διαβάσω, να ... θα μπορούσα ίσως να είχα αποκτήσει περί τα δύο διαμερίσματα. Ισως να 'ναι και καλύτερα. Γλίτωσα τα ... χαράτσια και κέρδισα τη γνώση και το μεράκι” λέει στο ΑΠΕ - ΜΠΕ ο κ.Νικόπουλος.
Η έκθεση “Γρεβενά: Ογδόντα χρόνια φωτογραφίες 1895-1975” θα λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη καθημερινά, από την Παρασκευή 7 Ιουνίου έως και τις 2 Αυγούστου (εκτός Σαββάτου και Κυριακής λόγω θερινού ωραρίου) στο πολιτιστικό κέντρο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (Βασ. Όλγας 108), με ελεύθερη είσοδο για το κοινό.
Βίκυ Χαρισοπούλου Πηγή συνημμένων φωτογραφιών: MIET Λεζάντες: Grevena_01: Μερική άποψη των Γρεβενών, 1900 Στα αριστερά της φωτογραφίας αυτής των αδελφών Μανάκια, ο πύργος του μετέπειτα Ωρολογιού της πόλης και στα δεξιά, το κεντρικό τζαμί (στην αρχή της σημερινής οδού Κωνσταντίνου Ταλιαδούρη). Στο κέντρο της φωτογραφίας, τα καταλύματα και οι βοηθητικοί χώροι του μπέη Μεχμέτ Aγά, το ξακουστό Κονάκι, που χτίστηκε το 1829 με αγγαρεία των κατοίκων της περιοχής. Στο ισόγειο υπήρχαν στάβλοι, όπου στεγάζονταν μία ίλη ιππικού και αποθήκες ζωοτροφής. Στον δεύτερο όροφο υπήρχαν τριάντα πολυτελή δωμάτια, όπου ζούσαν οι χανούμισσές του. Ο περίβολος του Κονακιού είχε ύψος οκτώ μέτρα, με πέντε τριώροφες κούλιες και εμβαδόν περίπου 1000 τ.μ. Μέσα στον περίβολο υπήρχε και πυριτιδαποθήκη. Πουλήθηκε πριν από την Ανταλλαγή των Πληθυσμών στην οικογένεια Παπαλέξη, η οποία το κατεδάφισε και αξιοποίησε το οικόπεδο και τα οικοδομικά υλικά. Κάποια από αυτά διατέθηκαν από την Υπηρεσία Εποικισμού Προσφύγων σε Μικρασιάτες πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στο συνοικισμό Μερά. Το κεντρικό τζαμί στεγαζόταν στο κτίριο που πριν από την τουρκοκρατία φιλοξενούσε την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, την κεντρική εκκλησία της πόλης. Πληροφορίες αναφέρουν ότι δίπλα στο κεντρικό τζαμί βρισκόταν το οθωμανικό νεκροταφείο. Ανατολικά του τζαμιού βρισκόταν το μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο, το οποίο κατά τον 19ο αιώνα μετεξελίχθηκε σε μουσουλμανικό σχολείο και λειτούργησε μέχρι την Ανταλλαγή των Πληθυσμών του 1924. Ανατολικά του ιεροδιδασκαλείου, ο τουρκομαχαλάς Ντορούτ, στον οποίο κατοικούσαν οθωμανοί μπέηδες, τσιφλικάδες και θρησκευτικοί/δημόσιοι λειτουργοί.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΒΙΤΩΛΙΩΝ ΠΓΔΜ Grevena_03: Οθωμανικοί στρατώνες στο λόφο “Κισλά”, 1910-1912 Στο οικοδόμημα διακρίνονται στοιχεία εγκατάλειψης. Στην κεντρική πύλη εισόδου των στρατώνων, από την οποία απουσιάζουν τα συνήθη διακοσμητικά στοιχεία (σημαίες-θυρεοί), διακρίνεται άνθρωπος με στρατιωτική στολή, η οποία όμως δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί. Για το λόγο αυτό φαντάζει υπερβολικά δύσκολο το να εκτιμηθεί αν η φωτογραφία τραβήχτηκε κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.
Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Μπεκήρ Αγάς στα απομνημονεύματά του -τα οποία επιμελήθηκαν οι γιοι του, Κεμάλ Γκρεμπενέ και Μουσταφέρ Γκρεμπενέ- οι οθωμανικοί στρατώνες είχαν ανεγερθεί στις αρχές του 19ου αιώνα.
Σύμφωνα με την εφημερίδα Αγών του 1899, οι χριστιανοί που ήθελαν να εκκλησιαστούν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στη συνοικία Βαρόσι ήταν “αναγκασμένοι να απουσιάζουν της εκκλησίας και να απέχουν από τα καθήκοντά τους, γιατί απαραίτητα έπρεπε να περάσουν έξω από τον στρατώνα, όπου ήταν παραταγμένοι οι νιζάμηδες (οι οπλίτες του οθωμανικού τακτικού στρατού), οι οποίοι βωμολοχούσαν και ασχημονούσαν κατά των γυναικών”. Οι στρατιώτες των στρατώνων προσεύχονταν στην εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου, η οποία είχε μετατραπεί σε τζαμί με μιναρέ το 1827. Σύμφωνα με μαρτυρία, οι στρατώνες συνέχισαν να υπάρχουν μέχρι την περίοδο του Μεσοπολέμου. Εκποιήθηκαν το 1929, κατόπιν αποφάσεως του υπουργικού συμβουλίου και το ποσό της εκποίησης περιήλθε στο Ταμείο Εθνικής Αμύνης. Τα υλικά της κατεδάφισης του οικοδομήματος χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση κατοικιών στην περιοχή.
ΑΡΧΕΙΟ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Grevena_07:Ο Υπουργός Πρόνοιας Λεωνίδας Ιασωνίδης επισκέπτεται το Εθνικό Οικοτροφείο Αρρένων, 9 Σεπτεμβρίου 1931 Ο Υπουργός στην είσοδο του Οικοτροφείου, έχοντας δεξιά του τον ιατρό Αλέξανδρο Βασιλόπουλο, τον Μητροπολίτη Νικόλαο Παπανικολάου και τον πρόεδρο της κοινότητας Θεόδωρο Σπύρτο και αριστερά του τον πρώην πρόεδρο της κοινότητας Περικλή Λαδά. Τη φωτογραφία πλαισιώνουν τρόφιμοι του Οικοτροφείου με ευζωνικές στολές. Το Εθνικό Οικοτροφείο Αρρένων στεγάστηκε στο πρώην οθωμανικό Νοσοκομείο της πόλης και λειτούργησε από τον Μάρτιο του 1928.
ΑΡΧΕΙΟ ΚΙΜΩΝΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Grevena_09: Αντάρτες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ εισέρχονται στην πλατεία Αιμιλιανού, 25 Μαρτίου 1943 Στην πρώτη γραμμή της πορείας διακρίνονται τα “αετόπουλα” της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων (ΕΠΟΝ) με μακεδονικούς ντουλαμάδες. Ακολουθούν Ελασίτες που φέρουν σημαία με κόκκινο ακτινωτό ήλιο. Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας φαίνεται η οικία Σιώζου και στο βάθος το καμπαναριό του ναού Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (Ευαγγελίστρια). Η φωτογραφία τραβήχτηκε λίγες μέρες μετά τη μάχη του Φαρδύκαμπου, η οποία διεξήχθη από τις 6 έως τις 10 Μαρτίου 1943. Από την πλευρά των Ελλήνων οι απώλειες υπολογίζονται σε 3 νεκρούς και 16 τραυματίες, ενώ από την πλευρά των Ιταλών σε 38 νεκρούς, 75 τραυματίες και 600 αιχμάλωτους. Το τέλος της μάχης σήμανε την αποχώρηση των ιταλικών στρατευμάτων κατοχής από την ευρύτερη περιοχή.
Grevena_10: Εθελοντές-μαχητές Μεικτών Αποσπασμάτων Δίωξης (ΜΑΔ) Οι εθελοντές της φωτογραφίας κατάγονται από τα χωριά Δοξαράς, Αλατόπετρα, Ανάβρυτα, Πολυνέρι, Πρόσβορο, Φιλιππαίοι και Κυρακαλή. Στο κέντρο ο υποδιοικητής τους, έφεδρος αξιωματικός, υπολοχαγός Γεώργιος Βλαχάβας. Οι εικονιζόμενοι στην πρώτη σειρά κρατάνε οπλοπολυβόλα Brent, ενώ οι περισσότεροι από τους όρθιους κρατάνε τυφέκια Enfield No1. Στη δεύτερη σειρά από αριστερά ο δεύτερος και ο πέμπτος κρατάνε γερμανικά αυτόματα Schmeisser και ο τέταρτος αυτόματο Sten ΜΚ 2. Φωτογραφία του Παύλου Νταλού.

      ΑΠΕ-ΜΠΕ